Περίληψη
Διατηρημένα ελληνικά και ελληνοσλαβικά μουσικά χειρόγραφα σε διάφορες βιβλιοθήκες αναφέρονται στη δίγλωσση λειτουργική πρακτική της Σερβικής Εκκλησίας κατά τα τέλη του 14ου και τη διάρκεια του 15ου αιώνα. Στις μέχρι τώρα ανακαλυφθείσες μουσικές συλλογές, θα μπορούσε κανείς να βρει πολύτιμα στοιχεία σχετικά με τους γνωστούς Σέρβους εκκλησιαστικούς μελουργούς: Ησαΐα, Στέφανο και Νικόλαο και τις μελωδίες τους, για τις δραστηριότητες των Ελλήνων μουσικών μεταξύ των Σέρβων και για τους Σέρβους ιδιοκτήτες μουσικών βιβλίων, καθώς και πειστικές ενδείξεις για το πώς οι σημαδόφωνοι κώδικες χρησιμοποιούνταν τόσο από Έλληνες όσο και από Σέρβους ψάλτες. Μεταξύ των μουσικών χειρογράφων που αποτελούν τις πρωτογενείς πηγές για τη μεσαιωνική σερβική ψαλτική παράδοση, υπάρχουν τρεις κώδικες με δίγλωσσους λειτουργικούς ύμνους. Πρόκειται για συλλογές του τύπου μουσικής ανθολογίας, οι οποίες φυλάσσονται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας (ΕΒΕ 928), στο Μονή Μεγίστης Λαύρας (E 108)- το τρίτο χειρόγραφο, γνωστό ως Belgrade Psaltika No. 93, ανήκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Βελιγραδίου και καταστράφηκε το 1941 κατά τον βομβαρδισμό από τους Γερμανούς. Δεν είναι ακόμη δυνατό να ισχυριστεί κανείς σε ποια βιβλιογραφικά εργαστήρια γράφτηκαν τα προαναφερθέντα ψαλτικά βιβλία, ποιοι ήταν οι γραφείς και οι ιδιοκτήτες τους, ούτε είναι γνωστό πώς κατέληξαν στις προαναφερθείσες βιβλιοθήκες.
Η νεότερη παλαιογραφική και κωδικολογική ανάλυση των χειρογράφων ΕΒΕ 928 και Lavra E 108, μια σύγκριση του περιεχομένου των συνθέσεων, μια εικόνα του καταλόγου των συνθετών που αναφέρονται στους τίτλους, παρέχουν πολύτιμα στοιχεία για την αποσαφήνιση άλυτων ζητημάτων της υπάρχουσας μουσικολογικής βιβλιογραφίας, καθώς και στην αναίρεση ορισμένων μέχρι τώρα γενικά αποδεκτών θέσεων.
Με βάση τα εξωτερικά χαρακτηριστικά, τις διαστάσεις, την περιφέρεια, την οργάνωση των καταγεγραμμένων μελωδιών και των υμνογραφικών κειμένων στο κεντρικό τμήμα της σελίδας και άλλες κωδικολογικές παραμέτρους, συνήχθη το συμπέρασμα ότι οι ανθολογίες EBE 928 και Lavra E 108 γράφτηκαν για διαφορετικούς σκοπούς. Τα κοινά χαρακτηριστικά τους υποδηλώνουν ότι οι γραφείς καθοδηγήθηκαν από παρόμοια κριτήρια κατά τη σύνταξη του κώδικα. Ούτε ο ένας, ούτε ο άλλος κώδικας, αντιπροσωπεύει ένα χαρακτηριστικό δείγμα της γραπτης μουσικής παράδοσης του ύστερου μεσαίωνα. Το χειρόγραφο EBE 928, μικρό στη μορφή του και εκτενές όσον αφορά τον αριθμό των σελίδων, γράφτηκε στο σύνολό του από έναν γραφέα. Αυτός δεν οργάνωσε το αυτόγραφό του ως εγχειρίδιο ψαλτικής με διάφορα μέλη. Υπέρ αυτού του συμπεράσματος συνηγορούν πολυάριθμες νευματικές καταγραφές στα περιθώρια που αντιπροσωπεύουν παραλλαγές του βασικού μέλους που είναι γραμμένες στον βασικό κορμό του χειρογράφου. Με άλλα λόγια, το ΕΒΕ 928 δεν είναι μια ανθολογία διαφόρων υμνογραφικών ειδών, αλλά μια ανθολογία διαφόρων μελωδικών παραλλαγών συγκεκριμένων ύμνων. Ο κώδικας Ε 108 της Λαύρας μοιάζει με ένα μέρος από μουσική ανθολογία παρά με ένα πλήρες χειρόγραφο αυτού του είδους. Με βάση των πανομοιοτύπων των χειρογράφων που δημοσίευσε ο Andrija Jakovljević είναι δυνατόν να να συμπεράνουμε ότι στην παρούσα μορφή του αυτό το βιβλίο ψαλτικής αποτελεί το τελικό μέρος του ευρύτερου ελληνικού χειρογράφου. Κάποια στιγμή διασπάστηκε σε μικρότερα μέρη και στη συνέχεια συνδέθηκε και πάλι εσφαλμένα. Είναι βέβαιο ότι υπήρχαν δύο γραφείς της δίγλωσσης ανθολογίας της Λαύρας και ότι και οι δύο ήταν εξοικειωμένοι με τις τρέχουσες ψαλτικές τάσεις της εποχής τους. Αυτό αποδεικνύεται από τον μακρύ κατάλογο των συνθετών του 14ου και 15ου αιώνα, πολλοί από τους οποίους είχαν σχέση με τη Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης, της οποίας τα μέλη της είχαν καταγραφεί. Το γεγονός ότι το εν λόγω χειρόγραφο περιέχει δύο μέλη μουσικών του 15ου αιώνα, του Ιωάννη Λάσκαρη και του ιερομόναχου Γερασίμου, μαθητή του γνωστού συνθέτη και θεωρητικού Μανουήλ Χρυσάφη, διαψεύδουν τη δήλωση του Andrija Jakovljević ότι το χειρόγραφο E 108 γράφτηκε στα τέλη του 14ου αιώνα. Με τον ισχυρισμό αυτό, ο Jakovljević, χωρίς στέρεα επιχειρήματα, κατέληξε επίσης στο συμπέρασμα ότι δύο από τους τρεις μεσαιωνικούς Σέρβους συνθέτες - Στέφανος και Νικόλαος (των οποίων οι μελωδίες είναι υπάρχουν στο χειρόγραφο), δεν δραστηριοποιήθηκαν στα μέσα του 15ου αιώνα, όπως θεωρούνταν, αλλά κατά την τελευταία δεκαετία του 14ου αιώνα. Μια κριτική ανασκόπηση των στάσεων που σχετίζονται με την παλαιότητα του ψαλτηρίου από τη βιβλιοθήκη της Λαύρας, η ανακάλυψη του οποίου, παρεμπιπτόντως, χαρακτηρίστηκε ως μία από τις σημαντικότερες στη σερβική αρχαιογραφία των τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα, επιβεβαίωσε ότι η ανακατασκευή του σερβικού μουσικού παρελθόντος είναι μια διαδικασία που απαιτεί ακριβή και αμερόληπτο έλεγχο όλων των στοιχείων και μια ανεπιτήδευτη ερμηνεία των σπάνιων διαθέσιμων μουσικών πηγών στο σύνολό τους. Εκτιμήθηκε επίσης ότι η αξιόπιστη πρόσβαση στην ανακάλυψη της μεσαιωνικής σερβικής εκκλησιαστικής ψαλτικής παράδοσης απαιτεί μια διεπιστημονική θεώρηση της των βυζαντινο-σερβικών δεσμών κατά την περίοδο λίγο πριν από το λυκόφως της βυζαντινής αυτοκρατορίας και του σερβικού κράτους.
No comments:
Post a Comment